Romanların ve şiirlerin kenti...
Ernest Hemingway’den Pierre Loti’ye, Aleksei Tolstoy’dan Agatha Christie’ye, Fyodor Dostoyevski’den İbn-i Batuta’ya kadar binlerce edebiyatçı, gezgin, akademisyen eserlerinde İstanbul’a yer vermiştir. İstanbul, kimi zaman romanların, şiirlerin mekanı olurken, seyahatnamelerin, anıların gizemli, egzotik kalelerinden biri olmuştur. Tüm zamanların oryantalistlerinin en önemli öznelerinden biri olan İstanbul’un çok kültürlülüğü eserlerdeki ortak özelliklerden biri olmuştur.
Dünya edebiyatında yer alan belli başlı eserlere çağdaş, popüler sanatçılardan başlayarak kısaca göz atacak olursak;
Agatha Christie
İngiliz yazar, A. Christie, Şark Ekspresi’nde Cinayet romanını 1933 yılında İstanbul'da, Pera Palas Otel'de yazmıştır. Romanın giriş bölümü İstanbul'da geçmektedir.
Romanın merkezinde yer alan Şark Ekspres’i Wagons-Lits tarafından işletilmektedir. “Trenlerin kralı” ve “kralların treni” olarak anılan Şark Ekspresi, Avrupa tarihinin ilk lüks trenidir. Bu lüks trende perdelerin ipekten, kadehlerin kristalden, sofralarınsa gümüşten olduğu söylenir. Tarihi boyunca birçok önemli ismi taşıyan Şark Ekspresi; Viyana, Budapeşte, Milano ve Venedik gibi muhteşem Avrupa başkentlerini aşarak yaklaşık 80 saatte İstanbul’a gelmektedir.
Şark Ekspresi’nin ünlü yolcuları arasında Fransız Cumhurbaşkanı Paul Dechanel, yazar Agatha Christie, casus Mata Hari, Bulgar Kralı Ferdinand gibi önemli insanlar vardı. Şark Ekspresi sadece önemli insanları ağırlamakla kalmadı; aynı zamanda birçok kitap ve filme de konu oldu. A. Christie’nin Şark Ekspresi’nde Cinayet isimli romanı, Amerikalı oyun yazarı John Dos Passos’un Orient Express isimli kitabı, yine Amerikalı romancı Graham Greene’nin Stamboul Train isimli romanı, The Times gazetesi muhabiri, romancı ve gezgin Edmond About seyahat anılarını De Ponteise à Stamboul, Şark Ekspresi’nin yer aldığı kitaplardan bazılarıydı.
Şark Ekspresi, taşıdığı ünlü yolcular, konu olduğu kitaplar ve filmler kadar önemli başka bir âna daha tanıklık etti. I. Dünya Savaşı yıllarında (1914-1918) ekspres seferleri yapılamadı. Bu yıllar arasında tren, istasyonda öylece bekletildi. Savaşın ardından ise vagonlardan biri Fransa’da bir ormana çekildi. İşte I. Dünya Savaşı’nı bitiren ateşkes antlaşması, Alman temsilciler ile Fransız ve İngilizler arasında Şark Ekspresi’nin 2419 numaralı vagonunda imzalandı.
Dan Brown
D. Brown’un Cehennem romanı; tarihi öğeler, gizemli sırlarıyla İstanbul’un tarihi mekanlarından Yerebatan Sarnıcı, Ayasofya ve Kapalıçarşı’yı mekan edinmiştir. D. Brown’un sinemaya da uyarlanan romanında Tom Hanks ve Felicity Jones’un başrollerde yer aldığı filmin sonunda gizem İstanbul’da çözülecektir.
Umberto Eco
U. Eco’nun Baudolino romanı, Bizans’ta gelişen olaylar ve Haçlı Seferleri’ni merkeze alarak yazılmıştır. U. Eco bu romanı yazarken İtalyan seyyah Edmondo de Amicis’in 1874’de İstanbul’u anlattığı seyahatnamesini rehber olarak almıştır.
Orhan Pamuk
Nobel Ödüllü Türk yazar Orhan Pamuk’un İstanbul kitabı otobiyografik bir eserdir. Pamuk, bu eserde yaşadığı kent olan İstanbul’un mekanlarını da özgün diliyle anlatmıştır. Pamuk’un Masumiyet Müzesi kitabı, İstanbullu bir ailede geçen aşk hikayesini anlatır. Kitabın dönemine ilişkin objelerden oluşan bir müze, kitabın adı olan Masumiyet Müzesi adıyla Taksim civarında ziyaretçilerini kabul ediyor.
Ibn Battuta
XIV. yüzyılda önemli bir dünya seyahatine çıkan Faslı seyyah İbn-i Batuta Anadolu ve İstanbul’a uzanan yolculuğunda Hristiyan inancının önemli noktalarından biri olan İstanbul’daki Ayasofya ve manastırlar hakkında çok kapsamlı bilgiler vermiştir.
Oqier Ghislain de Busbecq
Busbecq, Kanuni Sultan Süleyman döneminde Alman İmparatorluğu’nun elçiliğini yapmıştır. İstanbul Mektupları (Istanbul in Letters of Busbecq) görevi gereği siyasi olayların yanı sıra Osmanlı İmparatorluğu’ndaki sosyal hayata dair birçok gözlem ve bilgilerin yer aldığı mektuplar kitaplaştırılmıştır.
François Rene de de Chateaubriand
Fransız İhtilali sonrasında romantizm akımının kurucularından Chateaubriand’ın Itinéraire de Paris à Jérusalem isimli kitabında İstanbul çok özel bir yer almıştır.
Gérard de Nerval
Fransız edebiyatının en güçlü yazarlarından biri olan Nerval, doğu ülkelerine yaptığı seyahatin duraklarından biri olan İstanbul, Doğu’ya Seyahat kitabında yer almıştır.
James Clarence Mangan
İrlandalı şair, J. C. Mangan İstanbul ‘u eserlerinde kullananlar arasındaki en ilginç sanatçılardan biridir. İstanbul’a hiç gelmeden uzaktan, Türk Divan edebiyatından da etkilenerek, İslam mistisizmi ögeleri de taşıyan eserler üretmiştir. James Joyce’un “ulusal şair” olarak gördüğü Mangan, Joyce’un Ullyses eserinde yer alan kişiliklerden biridir.
Adam Mickiewicz
Polonyalı ozan Mickiewicz, yaşamının son dönemini İstanbul’da geçirmiş, mücadelesini buradan sürdürmüştür. Yaşamını kaybettiği Beyoğlu’ndaki ev bugün müze olarak ziyaretçilerini kabul etmektedir.
Fyodor Dostoyevsky
Dostoyevski, Karamazov Kardeşler romanında ve Bir Yazarın Günlüğü adlı eserinde İstanbul’dan bahsetmiştir.
Dorina Lady Neave
İngiliz aydını Neave’in Boğaziçi’nin Kraliçesi kitabında (Life in Old İstanbul) 19. yüzyıl sonu 20. yüzyıl başında 26 yıl yaşadığı İstanbul’u oryantal bir tablo gibi anlatır.
Ahmed Şevki
20. yüzyılın ilk yıllarında Mısırlı şair Ahmed Şevki İstanbul’u ziyaret etmiş ve İstanbul sevgisini ve güzelliğini şiirlerinde yansıtmıştır.
Petr Andreyevich Tolstoy
Rus elçisi, P. A. Tolstoy, Nevzorov’un Serüvenleri adlı otobiyografi romanında iç savaştan kaçan Nevzorov’un İstanbul’daki hayatını anlatır.
Aleksey Nikolaevich Tolstoy
Rus yazar A. N. Tolstoy, Ekim Devrimi’nden sonra Moskova’dan ayrılır ve uzun bir seyahate çıkar. Bu seyahatin duraklarından biri de İstanbul’dur. Tolstoy’un bu seyahatinde oluşan kitapları, Nevzorov’un Maceraları veya Hibisküs ve Halki Adası’dır.
Ernest Hemingway
E. Hemingway, İşgal İstanbul’u adlı eserinde İstanbul’un 1920’li yılların başındaki durumunu anlatır.
Stefan Zweig
Avusturyalı yazar S. Zweig’ın birçok önemli kişinin biyografilerini yazmasının yanında yazdığı dünya tarihine yön veren 12 tarihsel olayın yer aldığı Yıldızın Parladığı Anlar kitabının ilk metni, İstanbul’un fethinin anlatıldığı Bizans’ın Fethi’dir.
Antonia Susan Drabble
İngiliz kadın yazar A. S. Byatt’ın Çeşm-i Bülbülün içindeki Cin (The Djinn in the Nightingale’s Eye) eseri, Kapalıçarşı’daki bir dükkandan başlayarak gelişen olayları anlatan oryantalist bir eserdir.
Barbara Nadel
Çağdaş İngiliz polisiye yazarlarından Barbara Nadel’ın on iki kitaptan oluşan serisinin hemen hepsinin geçtiği mekan İstanbul’dur.
Ivo Andric
Nobel Ödüllü Sırp yazar Andric’in “Lanetli Avlu” (Damned Yard) kitabında İstanbul’un efsanevi, esrarengiz birikimine yer verilmiştir.
Jason Goodwin
Çağdaş İngiliz yazar ve tarihçi Goodwin Osmanlı İmparatorluğu Tarihi’ni (Lords of the Horizons: A History of the Ottoman Empire,) 19. Yüzyılda İstanbul’da yaşayan bir haremağası dedektif Yashim’in etrafında geçen The Janissary Tree, The Snake Stone ve The Bellini Card adlı tarihi romanlarının geçtiği mekan İstanbul’dur.
Marc Hélys
Fransız feminist gazeteci Marc Hélys, 1904 yılında geldiği İstanbul’da birçok haremi gezmiş ve izlenimlerini Kapalı Bahçe kitabında anlatmıştır.